Kao što smo već pisali, visina penzije svakom penzioneru određuje se na osnovu trajanja penzijskog staža koji je navršio, kao i na osnovu podataka o njegovim ostvarenim zaradama i naknadama koji su registrovani u matičnoj evidenciji. Međutim, nekada mesečni iznos penzije određen na ovaj način bude veoma nizak. Čak i u takvoj meri da bi korisnik koji bi primao takvu penziju bio doveden u težak materijalni položaj. Iz tog razloga, propisi određuju garantovani iznos penzije. Šta je najniži iznos penzije i kome on pripada?
Kako se određuje najniži iznos penzije
U cilju da se penzioneri zaštite, Zakonom o penzijskom i invalidskom osiguranju propisan je najniži iznos penzije. Određen je minimum koji mora da se isplaćuje korisniku bez obzira na to koliko staža i kakve zarade je ostvario u svojoj radnoj karijeri. Od uvođenja u pravne propise, najniži iznos penzije određivan je na različite načine. Tako je od 1. januara 2002. godine on iznosio 20% prosečne zarade u prethodnoj godini. Počev od 1. januara 2006. godine najniži iznos penzije je uvećan na 25% prosečne zarade u prethodnoj godini.
Sledeća izmena usledila je 1. januara 2011. godine, a taj propis primenjuje se i dalje. Tog dana, korisnicima iz kategorija osiguranika zaposlenih i samostalnih delatnosti, najniži iznos penzije vanredno je usklađen. Iskorišćeni su statistički podaci koji se odnose na učešće najnižeg iznosa penzije u prosečnoj zaradi bez poreza i doprinosa na teritoriji Republike Srbije. Usklađenje je bilo takvo da je odnos najnižeg iznosa penzije prema prosečnoj zaradi uvećan za jedan procentni poen u odnosu na prethodnu godinu. Najniži iznos za ove dve kategorije, određen je u iznosu od 11.447,81 dinara, prvog dana 2011. godine.
Istog dana vanredno je izmenjen i najniži iznos penzije za korisnike iz kategorije poljoprivrednika. Ovaj iznos postavljen je na okruglo 9.000 dinara.
Tog dana određeni najniži iznosi dalje se redovno usklađuju na isti način kao i penzija. U vreme pisanja ovog teksta, najniži iznos za penzionere iz kategorije zaposlenih i samostalaca iznosi 20.631,53 dinara. Poljoprivrednici primaju najmanje 16.220,04 dinara. Oba iznosa određena su uračunavanjem svih pripadajućih usklađenja od 2011. godine, sa poslednjim od 12,1% za januar 2023. godine. Naravno, oba iznosa će se i dalje usklađivati uz svako naredno povećanje penzija.
Garantovani iznos penzije je jednak za sve?
Da, najniži iznos je jednak za sve, bez obzira na trajanje navršenog staža. Interesantno je da pre 2002. godine, propisi nisu bili takvi. Naime, u tom periodu najniži iznos je bio određivan na različit način u zavisnosti od trajanja ukupnog staža. Osnov za određivanje bila je prosečna mesečna zarada u republici u prehodnoj godini, za zaposlene i samostalce. Za poljoprivrednike je osnov bila najniža osnovica osiguranja iz prethodne godine. Sam iznos je zavisio od staža. Za staž do 20 godina, najniži iznos je bio određen u visini 40% osnova.
Dalje se taj iznos uvećavao i to različito za žene i muškarce. 50% od osnova pripadalo je ženama koje imaju 20 do 24 godine staža, a muškarcima sa 20 do 25. 60% su imali penzioneri žene sa 24 do 28 godina staža, a muškarci sa 25 do 30. 70% osnova primale su žene sa 28 do 32 godine, a muškarci sa 30 do 35 godina staža. Maksimalnih 80% osnova pripadalo je ženama sa 32 i više, odnosno muškarcima sa 35 i više godina staža. U slučaju invalidske penzije, žene su bile u još povoljnijoj situaciji. Procenat je već sa 15 godina staža bio 50, a dalje se uvećavao na svakih 5 godina.
Dakle, raniji propisi su različito tretirali penzionere prema navršenom stažu. Mnogi i danas misle da je to bilo pravičnije rešenje.
Kome pripada najniži iznos penzije?
Svaki penzioner kome penzija obračunata na osnovu navršenog staža i ostvarenih zarada ne pređe iznad navedene iznose ima ovo pravo. Dakle, svako čija je „zarađena“ penzija niža od zakonom garantovane, dobijaće čekove na kojima je naveden najniži iznos penzije.
Neke od situacija u kojima pripada najniži iznos penzije, spomenuli smo u tekstu o visini penzije za 15 godina staža.
Da li baš svako ima pravo?
Kratak, ali i tačan odgovor je – ne. Nemaju baš svi penzioneri pravo na najniži iznos, iako im je srpska penzija niža od garantovane. Na isplatu najnižeg iznosa penzije može da utiče prebivalište korisnika, kao i to da li je ostvario pravo na penziju u inostranstvu.
Najčešće, prebivalište u inostranstvu jeste razlog da se garantovani iznos penzije ne isplaćuje. Ipak, postoje izuzeci. Penzioneri koji žive u Nemačkoj, Velikoj Britaniji, Danskoj, Norveškoj, Francuskoj, Holandiji, Švedskoj, Poljskoj, ili u Libiji imaju pravo da nesmetano koriste najniži iznos penzije.
Inostrana penzija
Naime, Zakonom o penzijskom i invalidskom osiguranju je propisano da se najniži iznos penzije korisniku isplaćuje samo ako zbir penzije koja mu je određena u Srbiji i penzije koju dobija iz inostranstva ne prelazi najniži iznos penzije. Ukoliko je zbir tih penzija veći, tog prava nema . Korisniku se isplaćuje samo penzija određena prema opštim zakonskim propisima, na osnovu ostvarenog staža i zarada. U slučaju da je zbir penzija manji od najnižeg iznosa penzije, korisniku će se isplaćivati razlika do najnižeg iznosa penzije.
To znači da će zbir penzije koju prima iz inostranstva i penzije koju prima u Srbiji iznositi ukupno onoliko koliki je najniži iznos penzije. Na primer, srpska penzija je određena u visini od 10.000 dinara, a inostrana penzija u dinarskoj protivvrednosti iznosi 5.000 dinara. Ako je ovaj korisnik iz kategorije zaposlenih, on neće primati iz Srbije garantovanih 20.631,53 dinara, već 15.631,53 dinara, što u zbiru sa stranom penzijom od 5.000 daje ukupno najniži iznos. Praktično, kao da stranu penziju ni nema.
Pri računanju visine inostrane penzije, ona se obračunava prema važećem deviznom kursu na dan ostvarivanja prava. Postoji mogućnost i da penzioner ne ostvari pravo na penziju u Srbiji i u drugoj državi istog dana. Ukoliko je inostrana penzija ostvarena nakon penzije u Srbiji, korisnik je dužan da o tome obavesti Fond. Njena vrednost u dinarima se obračunava na dan priznavanja prava i zatim se odlučuje o isplati razlike do najnižeg iznosa penzije. Ukoliko je zbir penzija veći od garantovanog iznosa, onda će on pripadati samo do dana ostvarivanja prava u inostranstvu. Iz ovog razloga je bolje odmah prijaviti inostranu penziju. Što se kasnije za nju sazna to će biti veći iznos koji će morati da se vrati.
Prebivalište u inostranstvu
Uticaj prebivališta na korišćenje najnižeg iznosa penzije uređen je međunarodnim sporazumima o socijalnom osiguranju koje primenjuje Republika Srbija sa drugim državama. U slučaju da lice koje koristi najniži iznos penzije menja prebivalište, u obavezi je da o toj promeni odmah obavesti Fond. Ova je obaveza naročito značajna ukoliko se korisnik preseli u inostranstvo. Nakon selidbe se proverava da li i dalje može da se isplaćuje najniži iznos. U slučaju da se za preseljenje kasno sazna, može da dođe do neugodne situacije za korisnika. Preplaćeni iznos, razlika između zarađene i garantovane penzije mora da se vrati.
Najčešća preseljenja korisnika su u neku od država koje su nastale na teritoriji SFR Jugoslavije. Svi sporazumi zaključeni sa tim državama sadrže odredbu da se najniži iznos ne isplaćuje korisniku sa prebivalištem u drugoj državi. Dakle, ukoliko bi se korisnik prava na najniži iznos penzije preselio iz Republike Srbije u, na primer, Bosnu i Hercegovinu, njemu se od dana promene prebivališta obustavlja isplata najnižeg iznosa penzije. Od tog dana mu pripada samo penzija u iznosu koji je stvarno „zaradio“.
Važno je ponoviti i naglasiti da se kao činjenica na osnovu koje se ceni mogućnost isplate najnižeg iznosa uzima prebivalište. Nije od značaja da li se isplata penzije vrši ka banci u Srbiji, ili u drugoj državi. Na primer, lice sa prebivalištem u Crnoj Gori može da ovlasti drugo lice da prima penziju u Srbiji. To ipak ne znači da će se nastaviti sa isplatom najnižeg iznosa penzije, samo zato što se uplate vrše na račun banke u Srbiji.
Ponovno određivanje penzije
Pisali smo već da određene kategorije penzionera mogu da rade. Neki od njih imaće i pravo da traže određivanje novog iznosa penzije po osnovu staža koji su navršili iz penzije.
Penzioneri koji su pravo ostvarili od aprila 2003. godine, tj. od dana početka primene aktuelnog zahteva, nov iznos dobijaju tako što im se penzija obračunava kao da je prvi put. Ukoliko i novi iznos ne pređe najniži, praktično im se u isplati ništa neće promeniti.
Međutim, onima koji su pravo na penziju ostvarili ranije, nov iznos se određuje tako što se pripadajući iznos na dan podnošenja novog zahteva pretvara u bodove. Ipak, korisnicima najnižeg iznosa starosne penzije koji su to pravo ostvarili pre primene važećeg Zakona o penzijskom i invalidskom osiguranju i traže određivanje novog iznosa penzije, kao osnov za određivanje neće se uzeti najniži iznos, već iznos koji bi im pripadao po opštem propisu. Dakle, nov iznos se određuje od iznosa penzije koju su svojim radom zaradili.
