Za razliku od staža osiguranja koji se utvrđuje na osnovu prijava registrovanih u matičnoj evidenciji, poseban staž se utvrđuje isključivo rešenjem, na zahtev osiguranika. Ko ima pravo na njega, kako se računa i čemu služi?
Nedoumice
Različite kategorije penzijskog staža neretko izazivaju nedoumice kod osiguranika koji se pripremaju za odlazak u penziju. U Zakonu o penzijskom i invalidskom osiguranju spominju se penzijski staž, staž osiguranja i poseban staž, dok se u svakodnevnom govoru najčešće koristi termin „radni staž”.
Nepoznavanje i nerazlikovanje ovih, zakonskih termina za različite kategorije staža često otežava i dobijanje pravne pomoći zainteresovanima. Kada se tome doda i činjenica da znatan broj osiguranika, naročito iz kategorija zaposlenih i samostalnih delatnosti, odlazi u prevremenu starosnu penziju, za čije je utvrđivanje neophodno utvrditi staž osiguranja neretko i do poslednjeg dana, jasno je da nerazumevanje može dovesti i do ozbiljne greške koju nije lako ispraviti – preranog prekida radnog odnosa, ili prestanka obavljanja samostalne delatnosti. O ovakvim situacijama pisali smo i ovde.
Kategorije penzijskog staža
Iz tog razloga, pokušaćemo da objasnimo razlike između različitih kategorija staža, a posebno ulogu i značaj posebnog staža.
Penzijski staž
Prava iz PIO stiču se i ostvaruju na osnovu penzijskog staža. Penzijski staž je najširi termin i obuhvata staž osiguranja i poseban staž.
Staž osiguranja
Zakonskim propisima koji uređuju uslove za odlazak u penziju, sticanje prava uslovljeno je isključivo određenim trajanjem staža osiguranja. Ovaj staž podrazumeva vreme provedeno na radu, uključujući i periode primanja novčane naknade (na primer za bolovanje). To podrazumeva i periode provedene u obavljanju samostalnih delatnosti, uključujući i periode privremene obustave obavljanja delatnosti, ako je plaćen doprinos. Takođe se uračunavaju i periodi obavljanja privremenih i povremenih poslova, kao i periodi za koje je ostvarena ugovorena naknada. Naravno, ni poljoprivrednici nisu propušteni, pa se i njima period obavljanja ove delatnosti za koji je plaćen doprinos uračunava u staž osiguranja. Sa radom su izjednačeni i periodi za koje je osiguranik sam, dobrovoljno, uplaćivao doprinose (po članu 15 Zakona o PIO).
Poseban staž
Za razliku od staža osiguranja, poseban staž nije zasnovan na radu i prihodu koji se od tog rada ostvaruje. Ova kategorija staža utvrđuje se licima koja su pojedine periode provela u oružanim akcijama, odnosno u zarobljeništvu, na lečenju, ili rehabilitaciji u vezi sa tim akcijama, kao i ženama koje su rodile troje dece.
Kao što smo već naglasili, poseban staž se pri oceni uslova za sticanje prava na penziju ne uzima u obzir. On se uračunava u ukupan, penzijski staž, koji je značajan pri određivanju visine penzije. Za osiguranike je upravo ova razlika najznačajnija i o njoj se mora voditi računa kada se odlučuje o prestanku karijere i odlasku u penziju. Pogrešno uračunavanje posebnog staža pri oceni uslova za penziju je ozbiljna greška.
Za razliku od staža osiguranja, koji se utvrđuje na osnovu prijava registrovanih u matičnoj evidenciji, poseban staž se isključivo utvrđuje na zahtev zainteresovanog osiguranika. Kao i o drugim zahtevima, i o ovom se odlučuje rešenjem. Dakle, ukoliko osiguranik smatra da ispunjava uslove za utvrđivanje posebnog staža, neophodno je da podnese zahtev uz koji se obavezno prilažu odgovarajući dokazi. Ukoliko se zahtev podnosi za utvrđivanje posebnog staža u periodu provedenom u oružanim akcijama, prilažu se dokazi koje izdaje nadležni državni organ koji je to lice angažovao u oružanim akcijama – Ministarstvo odbrane, ili Ministarstvo unutrašnjih poslova. Tačnije, uverenje izdaju organizacione jedinice ovih ministarstava koje vode odgovarajuće evidencije.
Trajanje posebnog staža
Pri utvrđivanju posebnog staža po ovom osnovu, njegovo trajanje odgovara dvostrukom kalendarskom trajanju perioda provedenog u oružanim akcijama, odnosno u zarobljeništvu, na lečenju, ili rehabilitaciji, ukoliko lice kome se utvrđuje poseban staž u istom periodu nije bilo zaposleno, odnosno obavljalo samostalnu, ili poljoprivrednu delatnost. U slučaju da je lice bilo u osiguranju, poseban staž se utvrđuje u jednostrukom kalendarskom trajanju, a to trajanje se pri utvrđivanju prava sabira sa stažom osiguranja navršenim u istom periodu. Čest je primer zaposlenih koji su učestvovali u oružanim akcijama devedesetih godina. Njima se period učešća u akciji sabira sa istim periodom staža po osnovu radnog odnosa. Praktično, za ovaj period penzijski staž traje dvostruko prema kalendarskom trajanju.
Majke koje su rodile treće dete, uz zahtev za utvrđivanje posebnog staža prilažu izvode iz matične knjige rođenih za svu decu. Poseban staž im se utvrđuje u trajanju od dve godine i ne vezuje se za određeni kalendarski period. U ovom slučaju postojanje obaveznog osiguranja po bilo kom osnovu, nije od uticaja na trajanje posebnog staža.
Poseban staž i za rođenje prvog i drugog deteta
Zakon o penzijskom i invalidskom osiguranju koji se primenjuje od 1. januara 2015. godine sadrži i odredbu kojom se uređuje utvrđivanje posebnog staža u trajanju od šest meseci osiguranicama, ženama koje su rodile jedno dete, odnosno u trajanju od godinu dana ženama koje su rodile dvoje dece. Interesantno je da je primena ove odredbe odložena do početka 2032. godine, odnosno za čak 17 godina. Dakle, tek od 2032. godine će žene moći da ostvare poseban staž, ukoliko su rodile jedno, ili dvoje dece. Datum rođenja dece nije od značaja za utvrđivanje posebnog staža.
Uticaj posebnog staža na visinu penzije
Kao što je već navedeno, poseban staž se ne uzima u obzir pri utvrđivanju da li osiguranik ispunjava uslove za penziju, ali se uračunava pri određivanju visine penzije. Kada se računa visina penzije, poseban staž se sabira sa stažom osiguranja i čini ukupan, penzijski staž. Ukupan penzijski staž je deo jednačine kojom se računa visina penzije. Pri utvrđivanju visine penzije, poseban staž u obračunu je potpuno izjednačen sa stažom osiguranja i jednako utiče na krajnji iznos. Primera radi, ukoliko se osiguraniku na osnovu 20 godina staža osiguranja utvrdi penzija u visini od 30.000 dinara, poseban staž u trajanju od dve godine bi tu penziju povećao za 10 odsto, pa bi ona iznosila 33.000 dinara. Detaljnije o načinu određivanja visine penzije, pisali smo ovde.
Poseban staž ne može uvek da se sabira
Zakonom je ukupno trajanje penzijskog staža za utvrđivanje visine penzije ograničeno na 45 godina. Ovo ograničenje važi i pri uračunavanju posebnog staža pa budući penzioneri treba i o tome da vode računa. Penzijski staž koji u zbiru sa stažom osiguranja prelazi ukupno 45 godina, ne utiče na visinu penzije.
Dodatne povlastice
Pojedini državni organi, poput gradskih uprava, nude olakšice licima koja imaju poseban staž. Naročito su popularne povlastice ukoliko je on utvrđen po osnovu učešća u oružanim akcijama. Ove olakšice ogledaju se, najčešće, u umanjenim mesečnim računima za komunalne usluge, ili troškove prevoza. Postoji dosta ovakvih povlastica i one nisu iste u svim gradovima i regijama. Zato je dobra sugestija da se zainteresovana lica o njima raspitaju u lokalnim udruženjima penzionera, ili lica sa invaliditetom.
